|
«Ибодатларингни (ҳаж қилишнинг йўл-йўриқларини) мендан олинглар».78
Бу ердаги буйруқ талабни ифодалайди. Лекин у қатъий талабдир. Унинг қатъийлигига
فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ
(агар (касаллик ёки йўлтўсарлар сабабли) йўлингиз тўсилиб қолса, муяссар бўлган бирор ҳадя юборинг), деган гап қаринадир. Модомики, бажармаслик натижасида сўйлиқ сўйиш зарур экан, демак, (أَتِمُّوا адо қилинг!), деган талаб қатъий талабдир. Шунга биноан, ким ҳаж ёки умра қилишга киришиб қўйган бўлса, уни ҳамма шартлари билан охиригача бажариши лозим бўлади.
Лекин Аллоҳ Таоло ушланиб қолиш ҳолатини истисно қиляпти.
فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ
Бу сўзнинг луғавий маъноси душман туфайли бўладими, касаллик сабабли бўладими, умуман ушланиб қолишдир. Лекин Аллоҳ Таоло бу ерда
فَإِذَا أَمِنتُمْ
(қачонки (йўлтўсарлар ёки бошқа ҳар қандай монедан) хотиржам бўлсангиз) ҳам деяпти. Шундан кўринадики, бу ердаги маъно душман туфайли ушланиб қолишдир. Чунки тинчлик луғатда хавфнинг муқобилидир. Бу оятнинг Ҳудайбия йилида нозил бўлганлиги ҳам бу ердаги ушланиб қолиш душман томониданлигини таъкидлаб турибди.
Бу ерда сабабнинг хослиги эмас, лафзнинг умумийлиги эътиборлидир, шунга кўра, ушланиб қолиш душман тарафидан ҳам ёки бошқа жиҳатдан ҳам, масалан, касаллик туфайли бўлиши ҳам мумкин, дейилмайди. Бундай дейиш дуруст бўлмаслигига икки сабаб бор. Улар қуйидагилар:
а) Умуман сабабнинг хусусийлиги эмас, лафзнинг умумийлиги эътиборли, деган гап тўғри. Лекин ўша лафзнинг умумийлиги усул қоидаларига кўра, шу мавзунинг ичида бўлади. Шунинг учун бу ердаги умумийлик бу сўзнинг Ҳудайбияда Пайғамбар с.а.в.нинг душман тарафидан ушланиб қолишларини ҳам, ҳар қандай замонда ҳар қандай душман тарафидан ушланиб қолишни ҳам англатишидир.
б) Бу оятда ушланиб қолишга нисбатан ҳеч қандай умумийлик йўқ. Чунки
فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ
(агар (касаллик ёки йўлтўсарлар сабабли) йўлингиз тўсилиб қолса) феъли мусбат феълдир. Мусбат феъл умумий бўлмайди, мутлақ
(78) Муслим: 2286. Насоий: 3012. Абу Довуд: 1680. Аҳмад: 3/218, 366.
144-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208